ايشته عين بو مثال گبى: سلطانِ أزل و أبدڭ حدسز جنودينڭ محتشم بر قيشله‌سى اولان شو عالمه و او معبودِ أزلينڭ منتظم بر مسجدى اولان شو كائناته؛ محضِ وحشت اولان، إنكارلى فكرِ طبيعتى طاشييان بر منكِر گيرييور. او سلطانِ أزلينڭ حكمتندن گلن نظاماتِ كائناتڭ معنوى قانونلرينى، برر مادّى مادّه تصوّر ايده‌رك و سلطنتِ ربوبيتڭ قوانينِ إعتباريه‌سى و او معبودِ أزلينڭ شريعتِ فطريۀِ كبراسنڭ، معنوى و يالڭز وجودِ علميسى بولونان أحكاملرينى و دستورلرينى برر موجودِ خارجى و مادّى برر مادّه تخيّل ايده‌رك، قدرتِ إلٰهيه‌نڭ يرينه، او علم و كلامدن گلن و يالڭز وجودِ علميسى بولونان او قانونلرى إقامه ايتمك و أللرينه ايجاد ويرمك، صوڭره ده اونلره ”طبيعت“ نامنى طاقمق و يالڭز بر جلوۀِ قدرتِ ربّانيه اولان قوّتى، بر ذى‌قدرت و مستقل بر قدير تلقّى ايتمك؛ مثالده‌كى وحشيدن بيڭ دفعه آشاغى بر وحشتدر!..

الحاصل: طبيعيّونلرڭ، موهوم و حقيقتسز طبيعت ديدكلرى شى، اولسه اولسه و حقيقتِ خارجيه صاحبى ايسه؛ آنجق بر صنعت اولابيلير، صانع اولاماز. بر نقشدر، نقّاش اولاماز. أحكامدر، حاكم اولاماز. بر شريعتِ فطريه‌در، شارع اولاماز. مخلوق بر پردۀِ عزّتدر، خالق اولاماز. منفعل بر فطرتدر، فاطر بر فاعل اولاماز. قانوندر، قدرت دگلدر؛ قادر اولاماز. مسطردر، مصدر اولاماز.

الحاصل: مادام موجودات وار. مادام اون آلتنجى نوطه‌نڭ باشنده دينيلديگى گبى؛ موجودڭ وجودينه، تقسيمِ عقلى ايله درت يولدن باشقه يول تخيّل ايديلمز. او درت جهتدن اوچينڭ هر برينڭ اوچ ظاهر محاللر ايله بطلانى، قطعى بر صورتده إثبات ايديلدى. ألبته بِالضروره و بِالبداهه دردنجى يول اولان وحدت يولى، قطعى بر صورتده إثبات اولونويور. او دردنجى يول ايسه؛ باشده‌كى {اَفِى اﷲِ شَكٌّ فَاطِرِ السَّمٰوَاتِ وَاْلاَرْضِ} آيتى، شكسز و شبهه‌سز بداهت درجه‌سنده ذاتِ واجب الوجودڭ الوهيتنى و هر شى طوغريدن طوغرى‌يه دستِ قدرتندن چيقديغنى و سماوات و أرض قبضۀِ تصرّفنده بولونديغنى گوسترييور.