İkinci cihet, ni’meti görür görmez nazarını ona hasrederek, o ni’meti ganimet telâkki ederek minnetsiz yer. Halbuki birinci cihette lezzet, zevâl ile zâil olsa bile ruhu bâkidir. Çünkü Mün’im’i düşünür. Mün’im ise merhametlidir. Dâima bu ni’metleri bana verir diye ümitvar olur. İkinci cihette, ni’metin zevâli ölüm değildir ki, ruhu kalsın. Ruhu da söner, ancak dumanı kalır. Musîbetlerin ise; zevâlinden sonra dumanları söner, nurları kalır. Lezzetlerin zevâlinden sonra kalan dumanları günahlarıdır.

Arkadaş! Dünya ve âhiretteki lezzet ve ni’metlere, îman ile bakılırsa, bunlarda bir hareket-i devriye görülür ki; emsâller birbirini ta’kib eder. Biri gider, yerine onun misli gelir. Bu sâyede o ni’metlerin mâhiyeti sönmez. Ancak, teşahhusat-ı cüz’iyede firak ve iftirakları vardır. Bunun içindir ki; lezaiz-i îmaniye, firak ve iftirak ile müteessir ve mükedder olmuyor. Fakat ikinci cihette, her bir lezzetin zevâli var.. Ve o zevâl hadd-i zâtında elem olduğu gibi, düşünmesi de elemdir. Çünkü bu ikinci cihette, hareket devriye değildir, müstakimdir. Lezzet, ebedî bir ölüm ile mahkûm olur...

Nokta

Arkadaş! Esbâb ve vesaiti insan kucağına alıp yapışırsa, zillet ve hakarete sebeb olur. Meselâ: Kelb, bütün hayvanlar içerisinde birkaç sıfat-ı hasene ile muttasıftır ve o sıfatlar ile iştihar etmiştir. Hatta sadâkat ve vefâdarlığı darb-ı mesel olmuştur. Bu güzel ahlâkına binâen, insanlar arasında kendisine mübârek bir hayvan nazariyle bakılmağa lâyık iken, maalesef insanlar arasında mübârekiyet değil necisülayn addedilmiştir.

Tavuk, inek, kedi gibi sâir hayvanlarda, insanların onlara yaptıkları ihsânlara karşı şükran hissi olmadığı halde, insanlarca aziz ve mübârek addedilmektedirler. Bunun esbâbı ise, kelbde hırs marazı fazla olduğundan esbâb-ı zâhiriyeye öyle bir derece ihtimam ile yapışır ki, Mün’im-i Hakîki’den bütün bütün gafletine sebeb olur. Binâenaleyh, vasıtayı müessir bilerek Müessir-i Hakîki’den yaptığı gaflete ceza olarak necis hükmünü almıştır ki tahir olsun. Çünkü hükümler, hadler günahları afveder. Ve beynennas tahkir darbesini, gaflete keffâret olarak yemiştir.