ضميمه
تشخيص علت
اين ضميمه شجاعت معنوی را که منبعث از ايمان است, ضمن تمثيل بسيار لطيفی بيان می کند خلاصهء آن را به مناسبت آنچه که بيان کرديم ياد آورمی شويم
در سفري به «روم ايلی»(18) به نمايندگي از ولايات شرقي, در ابتداي عهد حريت(19), با سلطان رشاد(20) همسفر شدم در قطار ما دو معلم بود که از مدارس عصري فارغ شده بودند, در جريان گفتگو از من سوال کردند: در ميان تعصب های دينی وملی کدام يک قوی تر ومهم تر است, دين يا ملی؟ در آن وقت برايشان گفتم:
دين و مليت در نزد ما مسلمانان ذاتاً متحد است, واختلاف اعتباري يعني ظاهري و عارضي است, بلکه دين عبارت است از حيات مليت و روح آن, اگر از جنبهء اختلاف و تباين به آن دو نگريسته شود, تعصب ديني شامل عوام وخواص ميشود, اما تعصب ملي در يکي از صد نفري خلاصه ميشود که منفعت شخصيش را فداي امت کرده باشد
علاوه بر آن لازم است که تعصب ديني اساس حقوق عامه و مليت خادم تابع و همکار آن قرار گيرد ماشرقيها مانند غربيها نيستيم, چون شعور ديني بر دلهاي ما مسلط است, با بعثت انبياء عليهم السلام در شرق قدرت الهي به اين مطلب اشاره ميکند که فقط شعور ديني ضامن بيداري شرق بوده و آن را به سوي پيشرفت و ترقي سوق ميدهد وعصر سعيد –خير القرون و قرن بعد از آن- بهترين برهان اين مدعا است
اي همراهانم در اين مدرسهء سيار (ريل يا قطار آهن), واي کسانيکه از تفاضل بين تعصب ديني وملي سوال ميکنيد واي محصلين مدارس جديد, من به همهء شما ميگويم:
تعصب ديني و مليت اسلامي در ترک و عرب چنان امتزاج يافته است که جدائي آن دو از يکديگر ممکن نيست و جمعيت اسلامي قويترين ومحکم ترين ريسمان نوراني است که از عرش اعظم نازل شده است که عروة الوثقی ناگستني و دژ مستحکم تزلزل ناپذير ميباشد