هم قرآنڭ دوستلرى، قرآنه بڭزه‌مك و تقليد ايتمك شوقيله و دشمنلرى دخى قرآنه مقابله و تنقيد ايتمك سَوقيله او وقتدن بَرى يازدقلرى و يازيلان و تلاحقِ أفكار ايله ترقّى ايدن ميليونلرله عربى كتابلر اورته‌ده گزييور. هيچ بريسنڭ اوڭا يتيشه‌مديگنى، حتّى أڭ عادى آدم دخى ديڭله‌سه، ألبته دييه‌جك: ”بو قرآن، بونلره بڭزه‌مز و اونلرڭ مرتبه‌سنده دگل.“ يا اونلرڭ آلتنده ويا عمومنڭ فوقنده اولاجق. عمومنڭ آلتنده اولديغنى دنياده هيچ بر فرد، هيچ بر كافر، حتّى هيچ بر أحمق دييه‌مز. ديمك مرتبۀِ بلاغتى عمومڭ فوقنده‌در

حتّى بر آدم {سَبَّحَ ِﷲِ مَا فِى السَّمٰوَاتِ وَاْلاَرْضِ} آيتنى اوقودى. ديدى كه: ”بو آيتڭ خارقه تلقّى ايديلن بلاغتنى گوره‌مييورم.“ اوڭا دينيلدى: ”سن دخى بو سيّاح گبى او زمانه گيت، اوراده ديڭله.“ او ده كندينى قرآندن أوّل اوراده تخيّل ايدركن گوردى كه: موجوداتِ عالم پريشان، قراڭلق، جامد و شعورسز و وظيفه‌سز اولارق خالى، حدسز، حدودسز بر فضاده؛ قرارسز، فانى بر دنياده بولونويورلر. بردن قرآنڭ لسانندن بو آيتى ديڭلركن گوردى: بو آيت، كائنات اوستنده، دنيانڭ يوزنده اويله بر پرده آچدى و ايشيقلانديردى كه، بو أزلى نطق و بو سرمدى فرمان عصرلر صيره‌لرنده ديزيلن ذى‌شعورلره درس ويروب گوسترييور كه؛ بو كائنات بر جامعِ كبير حكمنده، باشده سماوات و أرض اولارق عموم مخلوقاتى حياتدارانه ذكر و تسبيحده و وظيفه باشنده جوش و خروشله مسعودانه و ممنونانه بر وضعيتده بولونديرييور، دييه مشاهده ايتدى و بو آيتڭ درجۀِ بلاغتنى ذوق ايده‌رك سائر آيتلرى بوڭا قياسله قرآنڭ زمزمۀِ بلاغتى أرضڭ نصفنى و نوعِ بشرڭ خُمسنى إستيلا ايده‌رك حشمتِ سلطنتى كمالِ إحترامله اون درت عصر بِلا فاصله إدامه ايتديگنڭ بيڭلر حكمتلرندن بر حكمتنى آڭلادى