ايشته واجب الوجودڭ هم واجب، هم ذاتى اولان قدرتنه قارشى؛ موجوداتڭ هم حادث، هم عارضى وجودلرى و ممكناتڭ هم قرارسز، هم قوّتسز ثبوتلرى؛ ألبته نهايت درجه‌ده قولاى و خفيف گلير. بتون روحلرى حشرِ أعظمده إحيا ايدوب محاكمه ايتمك؛ بر بهارده، بلكه بر باغچه‌ده، بلكه بر آغاجده حشر و نشر ايتديگى ياپراق و چيچك و ميوه‌لر قدر قولايدر.

ايكنجى سرّ: مباينتِ ماهيت و عدمِ تقيّدڭ قولايلغه سببيتى ايسه شودر كه: صانعِ كائنات، ألبته كائنات جنسندن دگلدر. ماهيتى، هيچ بر ماهيته بڭزه‌مز. اويله ايسه: كائنات دائره‌سنده‌كى مانعه‌لر، قيدلر اونڭ اوڭنه گچه‌مز؛ اونڭ إجراآتنى تقييد ايده‌مز. بتون كائناتى بردن تصرّف ايدوب چويره‌بيلير. أگر كائنات يوزنده‌كى گورونن تصرّفات و أفعال، كائناته حواله ايديلسه، او قدر مشكلات و قاريشيقلغه سببيت ويرر كه؛ هيچ بر إنتظام قالماديغى گبى، هيچ بر شى دخى وجودده قالماز؛ بلكه وجوده گله‌مز. مثلا: ناصلكه كمرلى قبّه‌لرده‌كى اوسته‌لق صنعتى، او قبّه‌ده‌كى طاشلره حواله ايديلسه و بر طابورڭ ضابطه عائد إداره‌سى، نفراته بيراقيلسه؛ يا هيچ وجوده گلمز وياخود چوق مشكلات و قاريشيقلق ايچنده إنتظامسز بر وضعيت آلاجق. حالبوكه او قبّه‌لرده‌كى طاشلره وضعيت ويرمك ايچون، طاش نوعندن اولميان بر اوسته‌يه ويريلسه و طابورده‌كى نفراتڭ إداره‌سى، مرتبه إعتباريله ضابطلك ماهيتنى حائز اولان بر ضابطه حواله ايديلسه؛ هم صنعت قولاى اولور، هم تدبير و إداره سهولتلى اولور. چونكه طاشلر و نفرلر بربرينه مانع اولورلر؛ اوسته و ضابط ايسه، مانعسز هر نقطه‌يه باقار، إداره ايدر.