Ey arkadaş! Ateş unsuru, kâinatın bütün kısımlarını istilâ etmiş pek büyük bir unsurdur. Bir damar gibi kâinatın yaratılışından başlayarak her tarafa dalbudak salıp gelen şu şecere-i nâriyeye nazar-ı hikmetle dikkat edilirse, bu şecerenin başında yâni sonunda büyük bir meyvenin bulunduğu anlaşılır. Evet toprağın içinde büyük ve uzun bir damarı gören adam, o damarın başında kavun gibi bir meyvenin bulunduğunu zannetmesi gibi, âlemin her tarafında damarları bulunan şu şecere-i nâriyenin de Cehennem gibi bir meyvesinin bulunduğuna bilhads yâni sür’at-i intikal ile hükmedebilir.

S- Cehennem şimdi mevcûd olduğu takdirde, yeri nerededir?

C- Biz Ehl-i Sünnet ve-l Cemâat el’an Cehennem’in vücûduna i’tikâd ediyoruz, amma yerini tâyin edemiyoruz.

S- Ba’zı hadîslerin zâhirine göre, Cehennem tahtel Arz’dır; yâni yerin altındadır. Ve keza, bir Hadîse nazaran, Cehennem ateşinin dünya ateşinden iki yüz derece fazla harareti vardır. Bu noktaların îzahı?..

C- Kürenin tahtı, merkezinden ibârettir. Buna binâen Arz’ın tahtı, merkezidir. Nazariyat-ı hikemiyece sâbit olduğu vecihle, Arz’ın merkezinde, harareti iki yüz bin dereceye baliğ bir ateş vardır. Çünkü; her otuz üç zıra’ derinliğinde, tahminen bir derece hararet artar. Buna binâen merkeze kadar ikiyüz bin dereceli bir hararet meydana gelir. İşte bu nazariyeye, mezkûr hadîsin meâli mutabık gelir. Buna binâen Küre-i Arz’ın merkezinde bulunan iki yüz bin derece hararetli bir ateş, Cehennem’e bir çekirdek hükmünde olup, kıyamette kabuğu hükmünde bulunan tabaka-i türabiyeyi çatlatıp, bütün dehşetiyle çıkar, tevessü etmeye başlar ve tam techizatiyle Cehennem meydana gelir, denilebilir. Ve keza, bir Hadîse nazaran, “zemherir” nâmında, bürudet ile yakan bir ateş vardır. Bu hadîs de, o nazariyeye mutabıktır. Zîra merkez-i Arz’dan sathına kadar derece derece artan veya tenakus eden ateş, zemherir de dâhil olmak üzere ateşin bütün mertebelerine şamildir. Hikmet-i tabiiyede takarrur ettiği gibi, ateş ba’zan öyle bir dereceye gelir ki, yakınında bulunan şeylerden hararetleri tamamen celb ve cezb etmekle, onları bürudet ile yakar ve suyu incimad ettirir.

S- Mezkûr Hadîse göre; Cehennem Arz’ın merkezindedir. Halbuki Arz, Cehennem’e nisbeten bir yumurta kadardır. O kocaman Cehennem, Arz’ın karnında nasıl yerleşir?

C- Evet âlem-i mülk yâni âlem-i şehâdet, yâni bu görmekte olduğumuz âleme göre, Cehennem Arz’ın içindedir diye, Cehennem’i küçük gösteriyoruz.