Икенче сәбәп. Алтмыш биш ел элек мин Мисыр-дагы "Җамигул-Әзһәр" университетына барырга телә-дем. Ул ислам галәменең мәдрәсәседер дип, мин дә анда бер дәрес алырга ният иттем. Ләкин насыйл булмады. Аллаһе Тәгаләнең рәхмәте белән рухыма шундый бер фикер килде: "Җамигул-Әзһәр" универ-ситеты Африкада зур бер гомуми мәдрәсә булганы шикелле, Азия Африкадан зур булганы кебек, Ази-ядә тагын да зуррак шундый ук бер университет кирәк. Гарәбстан, Һиндстан, Иран, Кавказ, Үзбәкстан, Татарстан һәм башка ислам милләтләре арасында начар милләтчелек (мәнфи миллият) тара-лып, ул милләтлөрнең арасына фетнә салынмасын. Киресенчә, аларга хакыйкый, чын һәм изге милли-ят булган Ислам миллияте, Ислам кардәшлеге хуҗа булсын. Коръәннең

 "Мөэминнәрнең барысы да бер-берсе белән кардәштер" дигән кануны күренсен, ислам кардәшлеге алга барсын. Һәм бу университетта фәлсәфә гыйлеме белән дин гыйлеме бергә укытылсын. Исламның фән гыйлемнә-ренә каршы булмаганлыгы аңлашылсын. Һәм Евро-па мәдәниятенең алдыны яклары Ислам хакый-катьләре белән килешү ясасын".

Шулай итеп, мин Төркиянең көнчыгышында, Һиндстан, Гарәбстан, Иран, Кавказ, Төркестан урта-сында бер Ислам университеты төзелүен планлаш-тырдым. Бу планымны ул вакыттагы, ягъни 1908 нче елдагы, Госманлы патшасына тәкъдим иттем. Ул кабул итте. Ләкин Беренче Бөтендөнья сугышы башлангач, ул университет төзелә алмады.

Шуннан соң, Русиядәге әсирлектән качкач, бу фикеремне мин Анкарадагы яңа төзелгән Төркиянең Югары Советына җиткердем. Алар да кабул иттеләр (1923 нче ел). Депутатларның күбесе кул куйды. Ләкин шуннан соң кайбер диннән ерак депутатлар Һәм ул мәҗлеснең (Югары Советның) башлыгы моны теләмәделәр, бу эшкә комачауладылар.