وحدت الوجود ايسه، بر مشرب و بر حال و بر ناقص مرتبه‌در. فقط ذوقلى، نشئه‌لى اولديغندن، سير و سلوكده او مرتبه‌يه گيردكلرى وقت چوغى چيقمق ايسته‌مييورلر، اوراده قالييورلر؛ أڭ منتها مرتبه ظن ايدييورلر.

ايشته شو مشرب صاحبى، أگر مادّياتدن و وسائطدن تجرّد ايتمش و أسباب پرده‌سنى ييرتمش بر روح ايسه، إستغراقكارانه بر شهوده مظهر ايسه؛ وحدت الوجوددن دگل، بلكه وحدت الشهوددن نشئت ايدن، علمى دگل، حالى بر وحدتِ وجود اونڭ ايچون بر كمال، بر مقام تأمين ايده‌بيلير. حتّى اﷲ حسابنه كائناتى إنكار ايتمك درجه‌سنه گيده‌بيلير. يوقسه أسباب ايچنده طالمش ايسه، مادّياته متوغّل ايسه، وحدت الوجود ديمسى، كائنات حسابنه اللّٰهى إنكار ايتمگه قدر چيقار.

أوت جادّۀِ كبرا، صحابه و تابعين و أصفيانڭ جادّه‌سيدر. {حَقَائِقُ اْلاَشْيَاءِ ثَابِتَةٌ} جمله‌سى، اونلرڭ قاعدۀِ كلّيه‌لريدر. و جنابِ حقّڭ {لَيْسَ كَمِثْلِهِ شَيْءٌ} مضمونى اوزره، هيچ بر شى ايله مشابهتى يوق. تحيّز و تجزّيدن منزّهدر. موجوداتله علاقه‌سى، خالقيتدر. أهلِ وحدت الوجودڭ ديدكلرى گبى؛ موجودات، أوهام و خيالات دگل. گورونن أشيا دخى، جنابِ حقّڭ آثاريدر. ”هَمَه اوست“ دگل، ”هَمَه اَزْ اُوستْ“در. يعنى هر شى او دگل، بلكه هر شى اوندندر. چونكه حادثات، عينِ قديم اولاماز. شو مسئله‌يى ايكى تمثيل ايله فهمه تقريب ايده‌جگز:

برنجيسى: مثلا بر پادشاه وار. او پادشاهڭ حاكمِ عادل إسميله بر عدليه دائره‌سى وار كه، او إسمڭ جلوه‌سنى گوسترييور. بر إسمى ده خليفه‌در. بر مشيخت و بر علميه دائره‌سى، او إسمڭ مظهريدر. بر ده قوماندانِ أعظم إسمى وار. او إسم ايله دوائرِ عسكريه‌ده فعاليت گوسترر. اوردو، او إسمڭ مظهريدر. شيمدى برى چيقسه ديسه كه: ”او پادشاه، يالڭز حاكمِ عادلدر؛ دوائرِ عدليه‌دن باشقه دائره يوق.“ او وقت بِالمجبوريه، عدليه مأمورلرى ايچنده، حقيقى دگل إعتبارى بر صورتده، مشيخت دائره‌سنده‌كى علمانڭ أوصافنى و أحوالنى اونلره تطبيق ايدوب، ظلّى و خيالى بر طرزده، حقيقى عدليه ايچنده تبعى و ظلّى بر مشيخت دائره‌سى تصوّر ايديلير. هم دائرۀِ عسكريه‌يه عائد أحوال و معاملاتنى ينه فرضى بر طرزده، او مأمورينِ عدليه ايچنده إعتبار ايدوب، غيرِ حقيقى بر دائرۀِ عسكريه إعتبار ايديلير و هكذا... ايشته شو حالده، پادشاهڭ حقيقى إسمى و حقيقى حاكميتى، حاكمِ عادل إسميدر و عدليه‌ده‌كى حاكميتدر. خليفه، قوماندانِ أعظم، سلطان گبى إسملرى حقيقى دگللر، إعتباريدرلر. حالبوكه پادشاهلق ماهيتى و سلطنت حقيقتى، بتون إسملرى حقيقى اولارق إقتضا ايدر. حقيقى إسملر ايسه، حقيقى دائره‌لرى ايسته‌يور و إقتضا ايدييورلر.