مادام بِالمشاهده ذاتِ أحدِ صمدڭ، إراده گبى بر صفتنڭ بر تك جلوۀِ جزئيسى، بِالمشاهده ميليون يرده، ميليونلر ايشه واسطه‌سز مدار اولور. ألبته ذاتِ ذو الجلالڭ تجلّئِ قدرت و إراده‌سيله، شجرۀِ خلقتى بتون أجزا و ذرّاتيله برابر تصرّف ايده‌بيلمسنه شهود درجه‌سنده يقين ايتمك لازم گلير.

اون آلتنجى سوزده إثبات و ايضاح ايديلديگى گبى ديرز كه: مادام، گونش گبى عاجز و مسخّر مخلوقلر و روحانى گبى مادّه ايله مقيّد نيم‌نورانى مصنوعلر و شو چنار آغاجنڭ معنوى نورى، روحى حكمنده اولان عقدۀِ حياتيه‌سى و مركزِ تصرّفى اولان أمرى قانونلر و إراده‌وى جلوه‌لر، نورانيت سرّيله بر يرده ايكن و بر تك مشخّص جزئى اولدقلرى حالده، پك چوق يرلرده و پك چوق ايشلرده بِالمشاهده بولونه‌بيليرلر. و مادّه ايله مقيّد بر جزئى اولدقلرى حالده، مطلق بر كلّى حكمنى آليرلر. و بر آنده بر جزءِ إختيارى ايله، پك چوق مختلف ايشلرى بِالمشاهده كسب ايدرلر. سن ده گورييورسڭ و إنكار ايده‌مزسڭ.

عجبا: مادّه‌دن مجرّد و معلاّ، هم قيدڭ تحديدندن و كثافتڭ ظلمتندن منزّه و مبرّا، هم شو عموم أنوار و شو بتون نورانيات اونڭ أنوارِ قدسيۀِ أسمائيه‌سنڭ كثيف بر گولگه‌سى و ظلالى، هم عموم وجود و بتون حيات و عالمِ أرواح و عالمِ برزخ و عالمِ مثال نيم‌شفّاف برر آيينۀِ جمالى، هم صفاتى محيطه و شئوناتى كلّيه اولان بر تك ذاتِ أقدسڭ إرادۀِ كلّيه و قدرتِ مطلقه و علمِ محيط ايله ظاهر اولان تجلّئِ صفاتى و جلوۀِ أفعالى ايچنده‌كى توجّهِ أحديتندن هانگى شى صاقلانه‌بيلير؟ هانگى ايش اوڭا آغير گله‌بيلير؟ هانگى ير اوندن گيزلنه‌بيلير؟ هانگى فرد اوندن اوزاق قالابيلير؟ هانگى شخص كلّيت كسب ايتمه‌دن اوڭا ياناشه‌بيلير؟ هيچ أشيا اوندن گيزلنه‌بيلير مى؟ هيچ بر ايش، بر ايشه مانع اولور مى؟ هيچ بر ير، اونڭ حضورندن خالى قالير مى؟ ابن عبّاس رضى اﷲ عنهڭ ديديگى گبى: ”هر بر موجوده باقار برر معنوى بصرى و ايشيتير برر معنوى سمعى“ بولونماز مى؟ سلسلۀِ أشيا، اونڭ أوامر و قانونلرينڭ سرعتله جريانلرينه برر تل، برر طمار حكمنه گچمز مى؟ موانع و عوائق، اونڭ تصرّفنه وسائل و وسائط اولاماز مى؟ أسباب و وسائط، صِرف ظاهرى بر پرده اولاماز مى؟ هيچ بر يرده بولونمديغى حالده، هر يرده بولونماز مى؟ هيچ تحيّز و تمكّنه محتاج اولور مى؟ هيچ اوزاقلق و كوچكلك و طبقاتِ وجودڭ پرده‌لرى، اونڭ قربيتنه و تصرّفنه و شهودينه مانع اولابيلير مى؟ هم هيچ مادّيلرڭ، ممكنلرڭ، كثيفلرڭ، كثيرلرڭ، مقيّدلرڭ، محدودلرڭ خاصّه‌لرى و مادّه‌نڭ و إمكانڭ و كثافتڭ و كثرتڭ و تقيّدڭ و محدوديتڭ مخصوص و منحصر لازملرى اولان تغيّر، تبدّل، تحيّز و تجزّى گبى أمرلر؛ مادّه‌دن مجرّد و واجب الوجود و نور الأنوار و واحدِ أحد و قيوددن منزّه و حدوددن مبرّا و قصوردن مقدّس و نقصاندن معلاّ بر ذاتِ أقدسه لاحق اولابيلير مى؟ عجز، هيچ اوڭا ياقيشير مى؟ قصور، هيچ اونڭ دامنِ عزّتنه ياناشير مى؟