مقدّمه: هر شى وجودندن أوّل و وجودندن صوڭره يازيلديغنى {وَلاَ رَطْبٍ وَلاَ يَابِسٍٍ اِلاَّ فِى كِتَابٍ مُبِينٍٍ} گبى، پك چوق آياتِ قرآنيه تصريح ايدييور و شو كائنات دينلن، قدرتڭ قرآنِ كبيرينڭ آياتى دخى شو حُكمِ قرآنى‌يى، نظام و ميزان و إنتظام و تصوير و تزيين و إمتياز گبى آياتِ تكوينيه‌سيله تصديق ايدييور. أوت شو كائنات كتابنڭ منظوم مكتوباتى و موزون آياتى شهادت ايدر كه، هر شى يازيليدر.

امّا وجودندن أوّل هر شى مقدّر و يازيلى اولديغنه دليل، بتون مبادى و چكردكلر و مقادير و صورتلر، برر شاهددر. زيرا هر بر تخم و چكردكلر، ”كاف نون“ تزگاهندن چيقان برر لطيف صندوقچه‌در كه، قدرله ترسيم ايديلن بر فهرسته‌جك، اوڭا توديع ايديلمشدر كه؛ قدرت، او قدرڭ هندسه‌سنه گوره ذرّاتى إستخدام ايدوب، او تخمجقلر اوستنده قوجه معجزاتِ قدرتى بنا ايدييور. ديمك بتون آغاجڭ باشنه گله‌جك بتون واقعاتى ايله چكردگنده يازيلى حكمنده‌در. زيرا تخملر مادّةً بسيطدر، بربرينڭ عينيدر، مادّةً بر شى يوقدر.

هم هر شيئڭ مقدارِ منتظمه‌سى، قدرى واضحًا گوسترر. أوت هانگى ذى‌حياته باقيلسه گورونويور كه، غايت حكمتلى و صنعتلى بر قالبدن چيقمش گبى، بر مقدار، بر شكل وار كه؛ او مقدارى، او صورتى، او شكلى آلمق يا خارقه و نهايت درجه‌ده أگرى بوگرى مادّى بر قالب بولونمالى وياخود قدردن گلن موزون، علمى بر قالبِ معنوى ايله قدرتِ أزليه او صورتى، او شكلى بيچوب گيديرييور. مثلا: سن شو آغاجه، شو حيوانه دقّت ايله باق كه؛ جامد، صاغير، كور، شعورسز، بربرينڭ مِثلى اولان ذرّه‌لر، اونڭ نشو و نماسنده حركت ايدر. بعض أگرى بوگرى حدودلرده ميوه و فائده‌لرڭ يرينى طانير گورور، بيلير گبى طورور، توقّف ايدر. صوڭره باشقه بر يرده، بيوك بر غايه‌يى تعقيب ايدر گبى يولنى دگيشديرر. ديمك قدردن گلن مقدارِ معنوينڭ و او مقدارڭ أمرِ معنويسيله ذرّه‌لر حركت ايدرلر.