فيا سبحان اﷲ! زنديق مادّيون گاوورلر بر واجب الوجودى قبول ايتمدكلرندن، ذرّات عددنجه باطل آلهه‌لرى قبول ايتمگه مذهبلرينه گوره مضطر قالييورلر. ايشته شو جهتده منكِر كافر نه قدر فيلسوف، عالم ده اولسه؛ نهايت درجه‌ده بر جهلِ عظيم ايچنده‌در، بر أجهلِ مطلقدر.

اوچنجى نقطه: شو نقطه، برنجى نقطه‌نڭ آخرنده وعد اولونان آلتنجى حكمتِ عظيمه‌يه بر إشارتدر. شويله كه:

يگرمى سكزنجى سوزڭ ايكنجى سؤالنڭ جوابنده‌كى حاشيه‌ده دينلمشدى كه: تحوّلاتِ ذرّاتڭ و ذى‌حيات جسملرده ذرّات حركاتنڭ بيڭلر حكمتلرندن بر حكمتى دخى، ذرّه‌لرى نورلانديرمقدر و عالمِ اُخرويه بناسنه لايق ذرّه‌لر اولمق ايچون، حياتدار و معنيدار اولمقدر. گويا جسمِ حيوانى و إنسانى حتّى نباتى؛ تربيه درسنى آلمق ايچون گلنلره بر مسافرخانه، بر قيشله، بر مكتب حكمنده‌در كه؛ جامد ذرّه‌لر اوڭا گيررلر، نورلانيرلر. عادتا بر تعليم و تعليماته مظهر اولورلر، لطافت پيدا ايدرلر. برر وظيفه‌يى گورمكله عالمِ بقايه و بتون أجزاسيله حياتدار اولان دارِ آخرته ذرّات اولمق ايچون لياقت كسب ايدرلر.

سؤال: ذرّاتڭ حركاتنده شو حكمتڭ بولونماسى نه ايله بيلينير؟

الجواب: أوّلا، بتون مصنوعاتڭ بتون إنتظاماتيله و حكمتلريله ثابت اولان صانعڭ حكمتيله بيلينير. چونكه أڭ جزئى بر شيئه كلّى حكمتلرى طاقان بر حكمت؛ سَيْلِ كائناتڭ ايچنده أڭ بيوك فعاليت گوسترن و حكمتلى نقشلره مدار اولان حركاتِ ذرّاتى حكمتسز بيراقماز. هم أڭ كوچك مخلوقاتى، وظيفه‌لرنده اجرتسز، معاشسز، كمالسز بيراقميان بر حكمت، بر حاكميت؛ أڭ كثرتلى و أساسلى مأمورلرينى، خدمتكارلرينى نورسز، اجرتسز بيراقماز.

ثانيًا: صانعِ حكيم، عناصرى تحريك ايدوب توظيف ايده‌رك (اونلره بر اجرتِ كمال حكمنده) معدنيات درجه‌سنه چيقارمسيله و معدنياته مخصوص تسبيحاتلرى اونلره بيلديرمسيله و معدنياتى تحريك و توظيف ايدوب نباتات مرتبۀِ حياتيه‌سنڭ مقامنى ويرمسيله و نباتاتى رزق ايده‌رك تحريك و توظيف ايله حيوانات مرتبۀِ لطافتنى اونلره إحسان ايتمه‌سيله و حيواناتده‌كى ذرّاتى توظيف ايدوب رزق يوليله حياتِ إنسانيه درجه‌سنه چيقارمسيله و إنسانڭ وجودنده‌كى ذرّاتى سوزه سوزه تصفيه و تلطيف ايده‌رك تا دماغڭ و قلبڭ أڭ نازك و لطيف يرنده مقام ويرمسيله بيلينير كه؛ حركاتِ ذرّات حكمتسز دگل، بلكه كندينه لايق بر نوع كمالاته قوشديريلييور.