Hem bu zaif hadîsler sınıfı; en çok münâkaşa, patırtı ve gürültülerin olduğu ve ihticac ve müşacerelerin toz ve dumanlarının koptuğu bir zemindir. Kimileri Zaif hadîsleri, Mevzuların sınıfında göstermeye uğraşmış... Kimileri de senedinin za'fiyetini metninin de za'fiyetine emare olarak kabul etmeye çalışmışlardır. Bir de bu gibi müteşeddid insanlara karşı hakperestlik, insaf ve adalet müvazenesini rehber almış olan büyük ve dâhî hadîs imamları, hadîsleri zayi olmaktan ve hedere gitmekten kurtarmak için var güçleriyle mücadele vermişlerdir. Bu sayede binlerce zaif namı altındaki hadîs-i şerifler kurtarmış ve bize kadar ulaştırılmıştır. Bu davanın delillerinden bazı örnekleri, az sonra vermeğe çalışacağız.
Şimdi burada Zaif hadîslerin za'fiyet sebeblerinden, mahiyetlerinden ve nevilerinden bazılarını ve bir de hükümlerini belirten müttefekun aleyh olan bazı usûl ve kaidelerini arzetmeye çalışacağız.
1- Za'fiyetin sebebi: En kısaca umumî ve küllî ta'rifi şudur ki: Senedinin ittisalinde eksikliklerin varlığı.. yani, Sahih ve Hasen hadîslerdeki gibi, senedlerin tam sağlam olmayışıtır. Yani: An filan, an filan.. tâ Peygamber'e kadar yürütülen senedinin bitişik zincirleme seyrinde bazı eksiklik ve kopukluk gibi, muhaddislerce sakatlık olarak kabul edilen ârızaların bulunduğu hadîsler...
Ayrıca râvilerinin adaleti, hadîsin sağlam zabtı gibi hallerin Zaif hadîslerde az bulunması veya bazan hiç bulunmaması gibi sebebler...
2- Zaif hadîsin mahiyeti: Zaif hadîsler mahiyetleri itibariyle yine aynen hadîstirler. Bu hüküm, bütün hadîs ülemasınca müttefekun aleytir. Yani, hadîsn za'fiyetine sebeb gösterilen hallerin bulunmasıyla birlikte, yine de hadîs-i şeriflerin umumiyeti içindedirler. Amma dereceleri üçüncüdür.
3- Zaif hadîslerin nevileri: Zaif hadîslerin umumiyetle üç nev'e ayrılması mümkündür:
A- Hasene yakın olanlar: Bunlar ekseriyetle sened ve zabtı sağlam olmak şartıyla; Mürsel hadîsler, Muallak hadîsler, Mevkuf hadîsler ve hakeza Münkatı', Mu'dal ve Muan'an hadîslerdir. Üç misal ile bu üç nev'in nümunelerini kaydetmek istiyoruz:
a.1- MÜRSEL: Hadîsin senedinin en son râvisi olan Sahabenin kim olduğu hakkında malumat verlimeyen hadîslerdir. Lûgatça mânası, gönderilen demektir. Hadîsin merfu' kısımlarından olan birinci sınıfında, nasılki bir Sahabî'nin "Kale Resulullah" demesi hükmü, Mürsel hadîste olmadığı için, bir Tabiîn, onu Sahabeyi zikretmeden Peygamber'e (A.S.M.) göndermesi hâdisesine Mürsel denilmiştir.
a.2- MUALLAK: Senedinin başında, yani hadîsi kaydeden muhaddisinden başlamak üzere rivayet silsilesinde bir râvinin ismi hazfedilmiş olanına, yahud yine hadîsin senedinin ibtidasından itibaren bütün râvilerin isimlerinin kaldırılmış olanına denilir.
Muallâk denilen hadîs kısmının derece ve mertebeleri vardır. Bunların birinci derecedeki sınıfı, bazan merfu', mevkuf ve maktu'lara da şâmil olabiliyor ki, bir cihetle Sahih hadîsler derecesine çıkabilmektedir. Nitekim İmam-ı Buharî'nin kaydetmiş olduğu; meselâ bir hadîsi senedindeki râvileri zikretmeden ... şeklinde kaydedilmiştir. İşti Muallâk hadîsler sınıfının birinci mertebesindeki hadîslerin bir misali olarak bu hadîs kabul edilebilir.
a.3- MEVKUF: Sağlam senedle, yahud da munkadı' olanı ile bir Sahabînin söz, fiil ve tavrını rivayet ve nakleden hadîs kısmı. Muhaddislerce bu kısım hadîslere, daha çok "Eser" diye ta'bir edilmiş. Meselâ Hz. Ömer'in (R.A.): yani "İhtiyar olmadan evvel, din ilmini öğreniniz" sözü gibi...
B- Orta Derece Zaif Hadîsler: Burada bu taksimi ben kendim yapıyorum. Yani muhaddislerce bu tarz bir tasnif görülmektedir. Amma Sahih hadîsler olsun, Hasenler olsun hep böyle üstten alta doğru bir ta'rif ve beyan tarzıyla geldiği gibi, elbette Zaif hadîslerin de öyle bir tarzda bir ta'rif ve taksimi olması gerekmektedir.
Orta dereceli zaif hadîslerin de bir kaç nev'inin kısa bir tarifini vermekle iktifa edeceğiz. Meselâ: Garib hadîsler, Aziz hadîsler, Meşhur hadîsler ve hâkeza...
b.1- Garib hâdisler: Tek başına bir râvinin yalnız bir tek rivayet yoluyla naklettiği ve ondan başka kimsenin onu rivayet etmediği hadîs çeşitidir. Yahud da, hadîsin metninde veya senedinde başkasınınkinden fazla bazı ziyade kelimeler veya râvilerin isimleri zikredilmiş hadîsler gibi...
Garib hadîsler bir kaç nevidir. Garib hadîsler çeşitinin âlâ mertebesine, nerede ise Sahih hadîsler kadar ehemmiyet verilmiş. Meselâ: İmam-ı Zehebî ve Katade'nin bu hadîs çeşitinden tahric ettikleri hadîsler gibi... (Bakınız: Şerh-ül Manzumet-il Beykuniye sh: 87)
b.2- Aziz hadîsler: Bunlar Sahabe'den sonra ilk zabtında iki ve üç râvinin onu naklettiği hadîs çeşitidir.
Aziz hadîsin hükmü: Bunun âlâ mertebesinde olanların bazan sahih hükmünü, bazan da hasen hükmünü almışlar. Daha biraz alt mertebelerdeki kısmı ise, Zaif olarak kabul edilmiş. (Aynı eser sh: 90)
b.3- Meşhur hadîsler: Bu hadîs çeşiti de umumiyetle üç sınıfa ayrılmaktadır. Hadîs-i Meşhur, hadîs-i Müstafiz ve Haber-i Meşhur olarak...
Meşhur hadîs dahi âlâ mertebesiyle çoğu kere Sahih hadîslerden sayılmış.