175- Yerin altındaki Cehennem'in ateşi, yani hararetli ikiyüz bin derece-i harareti câmi' olduğu...
Risalede yeri: Mektubat sh: 9 ve 17; Arabî İşarat-ül İ'caz sh: 233; Tercüme İşarat-ül İ'caz sh: 128; Âsâr-ı Bediiye sh: 211; Saykal-ül İslâm sh: 46
Me'hazler: (Not: Hadîslerin ifadelerinde umumiyetle "Mutlak Cehennem ateşi dünya ateşinden yetmiş derece daha şiddetlidir" diye beyanlar var.
Bediüzzaman Hazretleri hadîste "Cehennem ateşi ikiyüz derece daha şiddetlidir" diye bir-iki yerde söylüyorsa da, Mektubat'ta "Rivayet-i hadîsiyeye muvafıık" tabirini kullanıyor. Bu ise, iki mâna ile hükmen doğrudur. Çünki hadîs-i şerif'te, "Cehennem ateşi, dünya ateşinden yetmiş derece daha şiddetlidir" diyor. Dünya ateşinin en son derecesi ikibin veya üçbin derece olduğuna göre, bunun yetmiş defa şiddetlisi nazara alınırsa, ikiyüzbini bulur, belki de geçer.
Sâniyen: Arabça'da yedi, yetmiş, yediyüz gibi tabirler, ekseriya çokluğu ifade etmek içindirler. Nitekim Allâme Abdurrauf El-Menavî, Feyz-ül Kadir 6/281'de: "Bir çok hadîslerdeki bu mâna sadece kesreti ifade içindir, mutlak bir adedî rakam vermek kaziyesi değildir" diyor.
Hadîslerden bazı me'hazler: Sahih-i Müslim hadîs no: 2841; Tirmizî kitab: 37, bab: 7; İbn-i Mace kitab: 77, bab: 38; Muvatta' kitab: 57 hadîs no: 201, 2/994; Sahih-i Buharî 6/238; Müsned-i Ahmed 2/224, 3/3, 379, 467 ve 478; Şuab-ül İman - Beyhakî 1/418; Şerh-üs Sünne 15/239; Cem'-ül Fevaid 2/762; Tefsiri İbn-i Kesir 2/326; Müsned-i Firdevs 4/290, hadîs no: 6856; Müstedre-ül Hâkim 4/599
Zabıt şekli: Şuab-ül İman'daki hadîs:
Meâli: Ebu Hüreyre'den rivayet: Resulullah (A.S.M.) buyurdu ki: "Sizin, Benî-Âdem'in yaktığınız şu ateş, Cehennemin ateşinden yetmiş cüz'ünün ancak bir cüz'üdür."
176- «Âhiretteki Cehennem, dünyamızla alâkadardır... Yazın şiddet-i hararetine denilmiştir.»
(Not: Cehennemin dünyamızla alâkadarlığı ilmî bir istihraç ve Bediüzzaman'ın bir keşfidir. 173 no.lu bölümde kaydedilmiş hadîs me'hazleri de, yerin altındaki Cehennem hakkındaki ifadeleri bu hakikatı böyle gösterir. Üstad'ın kaydettiği öbür parça ise, hadîslerde sarahaten mevcuddur.)
Risalede yeri: Mektubat sh: 9 ve daha başka Risalelerde de varsa...
Me'hazler: Sahih-i Buharî 1/142 ve 162; Sahih-i Müslim 1/430, iki ayrı hadîs; Sahih-i İbn-i Hibban 3/28, 29 ve 30; Şerh-üs Sünne 2/208; Cem'-ül Fevaid 1/151; Müsned-ül Firdevs 2/368; Tarih-ül Kebir Buharî 4/165; Daremî 2/340; El-Feth-ül Kebir 1/80; Râmuz-ül Ehadîs sh: 6 ve 9; El-Kâmil Fid Duafa' 2/706, 4/2289; ve nihayet hadîsin mütevatir olduğunu kaydeden Nazm-ül Mütenasir Fil-Hadîs-il Mütevatir - Suyutî sh: 56
Zabıt şekli: Buharî'nin hadîsi:
Meâli: "Sıcaklığın şiddeti, Cehennemin nefesindendir."
177- «Ehl-i İ'tizalin bazı imamları: "Cehennem sonradan hakedilecektir" demeleri, hâl-i hâzırda tamamıyla inbisat etmediğinden ve sekenelerine tam münasib bir tarzda inkişaf etmediğinden galattır ve gabavettir.»
Risalede yeri: Mektubat sh. 9 (Birinci Mektub'un Üçüncü Suali); Arabî İşarat-ül İ'caz sh: 234; Tercüme İşarat-ül İ'caz sh: 129
Me'hazler: Nazm-ül Mütenasir Fil-Hadîs-il Mütevatir sh: 148; El-Gunye - Geylanî 1/66; El-Yevakît Ve-l Cevahir - Şa'ranî 2/155; Eş-Şerîa - Acurrî sh: 372 ve 387; En-Nihaye - İbn-i Kesir 2/541; ayrıca bir çok âyetlerde Cehennem mevzuunda yani, "Cehennem hazırlanmış bekliyor" diye ifade ederler.
Zabıt şekli: Nazm-ül Mütenasir'deki hadîslerden birisi:
Meâli: Cehennem, Rabbisinden izin taleb ederek dedi ki: "Yâ Rab" Benim bazı taraflarım diğer bazılarını yeyip bitirmektedir. Bana biraz mühlet ver." Cenab-ı Hak da ona iki nefes almasına izin verdi. Bir nefesi kışta, diğerini yazda alır ve verir.
El-Yevakît Ve-l Cevahir ve Şerh-i Cevheret-üt Tevhid gibi eserler tafsilatıyla ehl-i İ'tizale cevablar vermişlerdir. Uzamaması için havale edildi.
178- «Salahat niyetiyle sana verilen bir malı, sâlih olmazsan kabul etmek haramdır.»
Risalede yeri: Mektubat sh: 14 (İkinci Mektub)
Me'hazler: (Bu hüküm ve söz, bir hadîs-i şerifin öz ibaresi değildir. Lâkin zühd ve rakaika dair vürûd eden hadîslerin mânalarından çıkarılmış bir hükümdür ki, ekser ehl-i hakikat bunu böyle kabul etmişlerdir.)
Bazı me'hazler: Levakıh-ul Envar-il Kudsiye - Şa'ranî sh: 446; Tuhfet-ül Muhtac bi Şerh-il Minhac 1/178
Zabıt şekli: Manaca aynendir.
179- «Tevekkül ve kanaat, tükenmez bir hazinedir.
Risalede yeri: Mektubat sh: 14; Lem'alar sh: 146 ve daha sair risalelerde varsa...
Me'hazler: (Bu hükümde iki mes'ele ve iki çeşit hadîs-i şerifler vardır. Bunlardan birisi tevekkül, diğeri ise kanaattır.)
Tevekkül mes'elesi: Kur'an-ı Hakîm bir çok âyetlerde sarih olarak meselâ: gibi ifadelerle tevekkülün hakikatını, lüzumlululuğunu ve faydalarını beyan ederler. Tevekkül hakikatı, hadîslerde de çokça medar-ı bahis olmuştur. Misal için şu hadîs-i şerif'e bak:
Bu hadîs-i şerif İbn-i Mace hadîs no: 4164, Tirmizî 4/573, hadîs no: 2244; Müsned-i Tayalisî sh: 11
Başka bir hadîs:
İbn-i Mace 2/1394 hadîs no: 6166; Şuab-ül İman - Beyhakî 3/278 ve 279; Hilyet-ül Evliya 10/69; Müsned-i Ahmed 1/30; Ez-Zühd - İbn-i Hanbel sh: 18; Müsned-i Ebu Ya'lâ 1/212 hadîs no: 247; Mevaridüz Zam'an - İbn-i Hibban hadîs no: 2548; Müstedrek-ül Hâkim 4/318
Kanaat hakkında gelen hadîsler: Mevarid-üz Zam'an sh: 631; Levahik-ül Envar - Şa'ranî sh: 133; Nehc-ül Belâga - İmam-ı Ali sh: 478 ve 540; Cem'-ül Cevami' - Suyutî hadîs n/: 11484, onbir adet kaynakdan nakil; El-Feth-ül Kebir 2/239 ve 240, 3/309; Muhtar-ül Ehadîs sh: 99 Müsned-ül Firdevs 3/336; ElFeth-ür Rabbanî - Geylanî sh: 17; Ed-Duafa' - Akilî 2/233; El-Kâmil Fid-Duafa' - İbn-i Ady 4/1507
Zabıt şekli: İmam-ı Ali'den ifadesiyle, Müsned-ül Firdevs'te ibaresiyle ve hâkeza...
Tevekkül hakkındaki hadîsin meâli: Temim (R.A.)dan rivayet, demiş ki: Ben Hazret-i Ömer'den işittim ki diyordu: Resulullah'tan aynen böyle duydum, demişti: "Eğer siz tevekkülün hakikatıyla Allah'a dayanıp tevekkül etseniz; bir kuşun sabahleyin yuvasından aç olarak çıkıp, akşamleyin tok şekilde döndüğü gibi rızıklanırsınız."
Kanaat hakkındaki hadîslerin meâlleri: "Kanaattan daha zengin bir hazine yoktur." (İmam-ı Ali). "Kanaat öyle bir maldır ki tükenmez ve öyle bir hazinedir ki fena bulmaz."