Eğer esbâba ve tabiata verilse, bir tek şey, umum eşya kadar müşkilâtlı olduğu, müteaddid ve kat’i bürhanlarla isbat edilmiş. Bir bürhanın hulâsası şudur ki: Nasılki bir adam, bir pâdişâha askerlik veya me’muriyet cihetiyle intisâb etse, o me’mur ve o asker o intisâb kuvvetiyle, yüz bin def’a kuvvet-i şahsiyesinden fazla işlere medâr olabilir. Ve pâdişâhı nâmına ba’zan bir şahı esir eder. Çünkü: Gördüğü işlerin ve yaptığı eserlerin cihâzâtını ve kuvvetini kendi taşımıyor ve taşımaya mecbûr olmuyor. O intisâb münâsebetiyle, pâdişâhın hazineleri ve arkasındaki nokta-i istinâdı olan ordu; o kuvveti, o cihâzâtı taşıyor. Demek gördüğü işler, şâhâne olarak bir pâdişâhın işi gibi; ve gösterdiği eserler, bir ordu eseri misillû hârika olabilir.

Nasılki karınca, o me’muriyet cihetiyle Fir’avn’un sarayını harab ediyor. Ve sinek o intisâb ile, Nemrud’u gebertiyor. Ve o intisâb ile, buğday tanesi gibi bir çam çekirdeği, koca çam ağacının bütün cihâzâtını yetiştiriyor. (Hâşiye) Eğer o intisâb kesilse, o me’muriyetten terhis edilse, yapacağı işlerin cihâzâtını ve kuvvetini, belinde ve bileğinde taşımağa mecbûrdur. O vakit, o küçücük bileğindeki kuvvet mikdarınca ve belindeki cephâne adedince iş görebilir. Evvelki vaziyette gâyet kolaylıkla gördüğü işleri bu vaziyette ondan istenilse, elbette bileğinde bir ordu kuvvetini ve belinde bir pâdişâhın cihâzât-ı harbiye fabrikasını yüklemek lâzım gelir ki; güldürmek için acib hurafeleri ve masalları hikâye eden maskaralar dahi bu hayalden utanıyorlar!..

-------------------------------------------
(Hâşiye): Evet, eğer intisâb olsa; o çekirdek, kader-i İlâhîden bir emir alır, o hârika işlere mazhar olur. Eğer o intisâb kesilse; o çekirdeğin hilkati, koca çam ağacının hilkatinden daha ziyâde cihâzât ve iktidar ve san’atı iktiza eder. Çünkü, o koca ağacın fabrikası, o çekirdektir. İçindeki kaderî ağaç, kudretle hariçte tezâhür eder, cismanî çam ağacı olur.