Üçüncü Muhâl:

kâide-i mukarreresiyle: “Bir mevcûdun vahdeti varsa, elbette bir vâhidden, bir elden sudûr edebilir.” Husûsan o mevcûd, gâyet mükemmel bir intizam ve hassas bir mîzan içinde ve câmi’ bir hayata mazhar ise, bilbedahe sebeb-i ihtilaf ve keşmekeş olan müteaddit ellerden çıkmadığını; belki gâyet Kadîr, Hakîm olan bir tek elden çıktığını gösterdiği halde; hadsiz ve câmid ve cahil, mütecaviz, şuursuz, karmakarışıklık içinde, kör, sağır esbâb-ı tabiiyenin karmakarışık ellerine, hadsiz imkânat yolları içinde ve içtimâ ve ihtilât ile, o esbâbın körlüğü, sağırlığı ziyâdeleştiği halde; o muntazam ve mevzun ve vâhid bir mevcûdu onlara isnad etmek, yüz muhâli birden kabul etmek gibi akıldan uzaktır.

Haydi bu muhâlden kat’-ı nazar, esbâb-ı maddiyenin elbette te’sirleri, mübaşeretle ve temasla olur. Halbuki o esbâb-ı tabiiyenin temasları, zîhayat mevcûdların zâhirleriyledir. Halbuki görüyoruz ki: O esbâb-ı maddiyenin elleri yetişmediği ve temas edemedikleri o zîhayatın bâtını, on def’a zâhirinden daha muntazam, daha latif, san’atça daha mükemmeldir. Esbâb-ı maddiyenin elleri ve âletleriyle hiçbir cihetle yerleşemedikleri, belki tam zâhirine de temas edemedikleri küçücük zîhayat, küçücük hayvancıklar, en büyük mahlûklardan daha ziyâde san’atça acîb, hilkatça bedi’ bir sûrette oldukları halde, o câmid, câhil, kaba, uzak, büyük ve birbirine zıd olan sağır, kör esbâba isnad etmek, yüz derece kör, bin derece sağır olmakla olur!..

AMMA İKİNCİ MES’ELE: “Teşekkele binefsihî”dir. Yâni: Kendi kendine teşekkül ediyor. İşte bu cümlenin dahi çok muhâlâtı var. Çok cihetle bâtıldır, muhâldir. Nümûne için muhâlâtından üç tanesini beyân ederiz.

Birincisi: Ey muannid münkir! Senin enâniyetin seni o kadar ahmaklaştırmış ki, yüz muhâli birden kabul etmek derecesinde hükmediyorsun. Çünkü sen mevcûdsun. Ve basit bir madde ve câmid ve tegayyürsüz değilsin. Belki, dâima teceddüdde olarak, gâyet muntazam bir makine ve hârika ve dâima tahavvülde bir saray gibisin. Senin vücûdunda her vakit zerreler çalışıyorlar. Senin vücûdun kâinatla, husûsan rızık münâsebetiyle, husûsan beka-i nev’i i’tibâriyle alâkadar ve alış-verişi vardır.