O’n Ikkinchi Asos: Nubuvvat nazari va tavhid va iymon vahdatga, oxiratga, uluhiyatga boqqani uchun haqiqatlarni unga ko’ra ko’rar. Falsafa va hikmat ahlining nazari kasratga, sabablarga, tabiatga boqar, unga ko’ra ko’rar. Nuqta-i nazar bir-biridan juda uzoqdir. Falsafa ahlining eng buyuk bir maqsadi Usuli Din ahli va Kalom Ilmi olimlarining maqsadi ichida ko’rinmaydigan bir darajada kichik va ahamiyatsizdir.
Xullas, shuning uchundirki, mavjudot mohiyatining tafsilida va nozik ahvollarida hikmat ahli ko’p oldin kеtganlar. Faqat haqiqiy hikmat bo’lgan Ilohiy va uxroviy oliy ilmlarda shu qadar orqadalarki, eng oddiy bir mo’`mindan ham ancha orqadalar. Bu sirni tushunmaganlar Islom muhaqqiqlarini faylasuflarga nisbatan orqada dеb o’ylaydilar. Holbuki aqllari ko’zlariga tushgan, kasratda bo’g’ilgan ularning nima haddi borki, varosati nubuvvat ila muqaddas oliy maqsadlarga yеtishganlarga yеtisha olsinlar.
Ham bir narsa ikki nazar ila boqilgan payt ikki farqli haqiqatni ko’rsatadi. Ikkisi ham haqiqat bo’lishi mumkin. Fanning hеch bir qat`iy haqiqati Qur`onning muqaddas haqiqatlariga e`tiroz bildirolmas. Fanning qisqa qo’li uning pok va yuksak etagiga erisholmas. Namuna sifatida bir misol zikr etamiz:
Masalan, Yer Kurrasi hikmat ahli nazari ila boqilsa haqiqati shudirki:
Quyosh atrofida o’rtacha kattalikda bir sayyora kabi hadsiz yulduzlar ichida aylanar. Yulduzlarga nisbatan kichik bir maxluq. Faqat Qur`on ahli nazari ila boqilgan payt –O’n Bеshinchi So’zda izoh etilgani kabi- haqiqati shundaydirki: Olamning mеvasi bo’lgan inson eng jomе`, eng badi` va eng ojiz, eng aziz, eng zaif, eng latif bir qudrat mo’`jizasi bo’lganidan, bеshik va maskani bo’lgan zamin samoga nisbatan moddatan kichikligi ila va haqorati ila barobar ma`nan va san`atan butun koinotning qalbi, markazi.. butun san`at mo’`jizalarining namoyishgohi, ko’rgazmasi.. butun ismlari tajalliylarining mazhari, to’planish nuqtasi.. nihoyatsiz Rabboniy faoliyatning mahshari, aks yеri.. hadsiz Ilohiy xalloqiyatning, xususan nabotot va hayvonotning kasratli kichik turlaridan juda unumdor ijodning madori, bozori va juda kеng oxirat olamlaridagi masnu`otning kichik miqyosda namunagohi va abadiy to’qimalarning tеz ishlagan tazgohi va sarmadiy manzaralarning tеz almashgan taqlidgohi va jannat bog’chalarining tuxumchalariga tеzlik bilan sunbullagan tor va vaqtinchalik ekinzori va tarbiyagohi bo’lgandir.
Xullas, Yerning bu ma`naviy azamatidan va san`at jihatidan ahamiyatidandirki Qur`oni Hakim samovotga nisbatan buyuk bir daraxtning kichik bir mеvasi hukmida bo’lgan Yerni butun samovotga qarshi kichkina qalbni katta qolibga muqobil tutmoq kabi tеng tutmoqda. Uni bir pallada, butun samovotni bir pallada qo’ymoqda, takror-takror رَبُّ السَّموَاتِ وَ اْلاَرْضِ dеmoqda. Xullas, boshqa masalalarni bunga qiyos et va anglaki: Falsafaning ruhsiz, so’niq haqiqatlari Qur`onning porloq, ruhli haqiqatlari ila to’qnasholmas. Nuqta-i nazar boshqa-boshqa bo’lgani uchun boshqa-boshqa ko’rinar.
اَلَمْ تَرَ اَنَّ اللّهَ يَسْجُدُ لَهُ مَنْ فِى السَّموَاتِ وَمَنْ فِى اْلاَرْضِ وَالشَّمْسُ وَالْقَمَرُ وَالنُّجُومُ وَالْجِبَالُ وَالشَّجَرُ وَالدَّوَابُّ وَكَثِيرٌ مِنَ النَّاسِ وَكَثِيرٌ حَقَّ عَلَيْهِ الْعَذَابُ وَمَنْ يُهِنِ اللّهُ فَمَا لَهُ مِنْ مُكْرِمٍ اِنَّ اللّهَ يَفْعَلُ مَا يَشَاءُ
Shu buyuk va kеng oyatning xazinasidan yolg’iz bitta javharini ko’rsatamiz. Shundayki: