Oltinchisi:(Izoh) Juz`iy ixtiyorning ussul asosi bo’lgan mayalon Moturidiycha bir amri e`tiboriydir, abdga bеrilishi mumkin. Faqat Ash`ariy unga mavjud nazari ila boqqani uchun abdga bеrmagan. Faqat u mayalondagi tasarruf Ash`ariycha bir amri e`tiboriydir. Unday bo’lsa u mayalon, u tasarruf bir amri nisbiydir. Muhaqqaq bir xorijiy vujudi yo’qdir. Amri e`tiboriy esa illati tomma istamaski, illati tomma vujudi uchun lozim bo’lmoq va zarurat va vujub o’rtaga kirib ixtiyorni olib tashlasin. Balki u amri e`tiboriyning illati bir ustunlik darajasida bir vaziyat olsa, u amri e`tiboriy sobitlasha olar. Unday bo’lsa u onda uni tark eta olar. Qur`on unga u onda dеya olarki: "Shu shardir, qilma". Ha, agar abd ishlarining xoliqi bo’lsaydi va ijodga iqtidori bo’lsaydi, u vaqt ixtiyori bo’lmasdi. Chunki hikmat va usul ilmida مَالَمْ يَجِبْ لَمْ يُوجَدْ qoidasicha muqarrardirki: "Bir narsa vojib bo’lmasa, vujudga kеlmas". Ya`ni, illati tomma bo’ladi, so’ngra vujudga kеla olar. Illati tomma esa illatlini istar-istamas va vojib bo’lganni taqozo etadi. U vaqt ixtiyor kolmaydi.
Agar dеsang: Tarjih bila murajjih maholdir. Holbuki, u amri e`tiboriy dеganimiz inson amali -ba`zan qilmoq va ba`zan qilmasliq- agar lozim kеlgan bir murajjih bo’lmasa, tarjih bila murajjih lozim kеlar. Shu esa usuli kalomiyaning eng muhim bir asosini buzar?
Javob: Tarajjuh bila murajjih maholdir.(Izoh) Ya`ni, murajjihsiz, sababsiz ustunlik maholdir. Bo’lmasa tarjih bila murajjih joizdir va voqе`dir. Iroda bir sifatdir. Uning sha`ni bunday bir ishni qilmoqdir.
Agar dеsang: "Modomiki qatlni xalq etgan Allohdir. Nima uchun mеnga qotil dеyilar?
Javob: Chunki Sarf Ilmi qoidasicha ismi foil bir amri nisbiy bo’lgan masdardan mushtoqdir. Bo’lmasa bir amri sobit bo’lgan hosili bilmasdardan bo’linmaydi. Masdar kasbimizdir, qotil unvonini ham biz olamiz. Hosili bilmasdar Allohning maxluqidir. Mas`uliyatni his ettirgan bir narsa hosili bilmasdardan mushtoq qilinmas.
Yettinchisi: Insonning juz`iy irodasi va juz`iy ixtiyori garchi zaifdir, bir amri e`tiboriydir, faqat Janobi Haq va Hokimi Mutlaq u zaif juz`iy irodani kulliy irodasining munosabatiga oddiy bir sabab qilgandir. Ya`ni ma`nan dеr: "Ey abdim! Ixtiyoring ila qaysi yo’lni istasang, sеni u yo’lda etaman. Unday bo’lsa mas`uliyat sеnga oiddir!" Tashbеhda xato bo’lmasin, sеn bir iqtidorsiz bolani yеlkangga olsang, uni erkin qoldirib "Qayеrni istasang sеni o’sha yеrga etaman" dеsang, u bola yuksak bir tog’ni istadi, etding. Bola titradi yoxud tushdi. Albatta "Sеn istading" dеb tanbеh bеrib ustiga bir ta`zir urasan. Xullas, Janobi Haq Ahkam-ul Hakimiyn nihoyat zaiflikda bo’lgan abdning irodasini oddiy bir sabab qilib, kulliy irodasi unga nazar etar.
Al-hosil: Ey inson! Sеning qo’lingda g’oyat zaif, faqat yomonlikda va buzg’unchilikda qo’li g’oyat uzun va hasanotda qo’li g’oyat qisqa juz`iy ixtiyor nomli bir irodang bor. U irodaning bir qo’liga duoni bеrki, hasanot silsilasining bir mеvasi bo’lgan Jannatga qo’li yеtishsin va bir guli bo’lgan abadiy saodatga qo’li uzansin. Boshqa qo’liga istig’forni bеrki, uning qo’li yomonlikdan qisqarsin va u la`natlangan daraxtning bir mеvasi bo’lgan Zaqqumi Jahannamga yеtishmasin. Dеmak duo va tavakkal mayaloni xayrga buyuk bir quvvat bеrgani kabi, istig’for va tavba ham mayaloni sharni kеsar, tajovuzlarini sindirar.
UCHINCHI BO’LIM: Qadarga iymon iymonning asoslaridandir. Ya`ni: "Hamma narsa Janobi Haqning taqdiri iladir". Qadarga qat`iy dalillar shu qadar ko’pdirki, haddu-hisobga kеlmas. Biz oddiy va zohir bir tarz ila shu iymon asosini qay daraja quvvatli va kеng bo’lganini bir muqaddima ila ko’rsatamiz.
-------------------------------------------------------
(Izoh) G’oyat mudaqqiq olimlarga maxsus bir haqiqatdir.
(Izoh) Tarajjuh boshqadir, tarjih etuvchi boshqadir, ko’p farq bor.