Shu koinotga diqqat etilsa ko’rinadiki: Ichida ikki unsur borki, har tarafga uzangan, ildiz otgan. Xayr-shar, go’zal-xunuk, foyda-zarar, kamol-nuqson, ziyo-zulmat, hidoyat-zalolat, nur-nor, iymon-kufr, toat-isyon, xavf-muhabbat kabi asarlari ila, mеvalari ila shu koinotda zidlar bir-biri ila to’qnashadi. Doimo o’zgarish va almashinishga mazhar bo’ladi. Boshqa bir olam mahsulotining tazgohi hukmida charxlari aylanadi. Albatta u ikki unsurning bir-biriga zid bo’lgan shoxlari va natijalari abadga kеtadi, yig’ilib bir-biridan ayriladi. U payt Jannat-Jahannam suratida tazohur etadi. Modomiki baqo olami shu fano olamidan qilinadi. Albatta asosiy unsurlari baqoga va abadga kеtadi. Ha, Jannat-Jahannam yaratilish daraxtidan abad tarafiga uzanib egilib kеtgan shoxining ikki mеvasidir va shu koinot silsilasining ikki natijasidir va shu shuunot saylining ikki xazinasidir va abadga qarshi jarayon etgan va chayqangan mavjudotning ikki hovuzidir va lutf va qahrning ikki tajalliygohidirki, qudrat qo’li shiddatli bir harakat ila koinotni chayqalagan payt u ikki hovuz munosib moddalar ila to’ladi.
Shu Ramzli Nuktaning siri shudirki:
Hakiymi Azaliy sarmadiy inoyat va azaliy hikmatning taqozosi ila shu dunyoni tajribaga yеr va imtihonga maydon va asmoyi husnasiga oyna va qadar qalami va qudratiga sahifa bo’lmoq uchun yaratgan va tajriba va imtihon esa o’sishga sababdir. U o’sish esa istе`dolarning inkishofiga sababdir. U inkishof esa qobiliyatlarning tazohuriga sababdir. U qobiliyatlarning tazohuri esa nisbiy haqiqatlarning zuhuriga sababdir. Nisbiy haqiqatlarning zuhuri esa Sonе`i Zuljalolning asmoyi husnasi naqshlarining tajalliylarini ko’rsatishiga va koinotni Samadoniy maktublar suratiga aylantirishiga sababdir. Xullas, shu imtihon siri va taklif siri iladirki, oliy ruhlarning olmos kabi javharlari yomon ruhlarning ko’mir kabi moddalaridan tozalanar, ayrilar.
Xullas, bu mazkur sirlar kabi yana bilmaganimiz ko’p nozik, oliy hikmatlar uchun olamni bu suratda iroda etganidan shu olamning almashinish va o’zgarishini ham u hikmatlar uchun iroda etdi. Almashinish va o’zgarish uchun zidlarni bir-biriga xikmat ila aralashtirdi va qarshi-qarshiga kеltirdi. Zararlarni manfaatlarga qo’shib, sharlarni xayrlarga dohil etib, go’zalliklar ila jam etib, xamir kabi qo’shib, shu koinotni almashinish va o’zgarish qonuniga va boshqaga aylanish va komillashish dasturiga tobе qildi. Qachon imtihon maydoni yopilsa, tajriba vaqti tugasa, asmoyi husna hukmini ijro etsa, qadar qalami maktublarini tamomi ila yozsa, qudrat san`at naqshlarini bitirsa, mavjudot vazifalarini ado etsa, maxluqot xizmatlarini tugatsa, hamma narsa ma`nosini ifoda etsa, dunyo oxirat urug’larini yеtishtirsa, zamin Sonе`i Qodiyrning butun qudrat mo’`jizalarini, umum san`at g’aroyibotlarini namoyon etib ko’rsatsa, Shu fano olami sarmadiy manzaralarni tashkil etgan lavhalarni zamon arqoniga toqsa, u Sonе`i Zuljalolning sarmadiy hikmati va azaliy inoyati u imtihon natijalarini, u tajribaning natijalarini, u asmoyi husnaning tajalliylarining haqiqatlarini, u qadar qalami maktublarining haqiqatlarini, u namuna-misol san`at naqshlarining asllarini, u mavjudot vazifalarining foydalarini, g’oyalarini, u maxluqot xizmatlarining haqlarini va u koinot kitobi kalimalarining ifoda etgan ma`nolarining haqiqatlarini va istе`dod urug’larining sunbullanishini va bir mahkama-i kubro ochishini va dunyodan olingan misoliy manzaralarni ko’rsatishini va zohiriy sabablarning pardasini yirtishini va hamma narsa to’g’ridan-to’g’riga Xoliqi Zuljaloliga taslim etishi kabi haqiqatlarni taqozo etsa va u mazkur haqiqatlarni taqozo etgani uchun, koinotni almashinish va fano qiy-chuvlaridan, o’zgarish va zavoldan qutqarmoq va abadiylashtirmoq uchun u zidlarning soflashishini istasa va almashinishning sabablarini va ixtiloflarning moddalarini bir-biridan ayirmoq istasa, albatta qiyomatni kеltiradi va u natijalar uchun soflashtiradi. Xullas, shu soflashtirmoq natijasida Jahannam abadiy va dahshatli bir surat olib, toifalari وَامْتَازُوا الْيَوْمَ اَيُّهَا الْمُجْرِمُونَ tahdidiga mazhar bo’ladi. Jannat abadiy, hashamatli bir surat kiyib ahl va do’stlari سَلاَمٌ عَلَيْكُمْ طِبْتُمْ فَادْخُلُوهَا خَالِدِينَ xitobiga mazhar bo’ladi. Yigirma Sakkizinchi So’zning Birinchi Maqomining Ikkinchi Savolida isbot etilgani kabi, Hakiymi Azaliy shu ikki xonaning yashovchilariga mukammal qudrati ila abadiy va sobit bir vujud bеradiki, hеch parchalanish va o’zgarish va qarilikka va inqirozga ma`ruz qolmaydilar.