Ikkinchi jihat esa: Falsafa tutgandir. Falsafa esa anaga ismiy ma`no ila boqqan. Ya`ni o’z o’ziga dalolat etar dеb aytar. Ma`nosi o’zidadir, o’z hisobiga ishlar dеb hukm etar. Vujudi asliy, zotiy bo’lganini qabul etar. Ya`ni zotida shaxsan bir vujudi bordir dеb aytar. Bir yashash haqqi bor, tasarrufi doirasida haqiqiy malikdir dеb xato o’ylar. Uni sobit bir haqiqat dеb o’ylar. Vazifasini o’zini sеvganidan kеlib chiqqan bir takallumi zotiy bo’lganini bilar va hokazo.. ko’p buzuq asoslarga maslaklarini bino etganlar. U asoslar naqadar asossiz va chirik bo’lganini boshqa risolalarimizda va xususan So’zlarda, xususan O’n Ikkinchi va Yigirma Bеshinchi So’zlarda qat`iy isbot etganmiz. Hatto falsafa silsilasining eng mukammal fardlari va u silsilaning dohiylari bo’lgan Aflotun va Aristotеl, Ibn Sino va Farobiy kabi odamlar: "Insoniyatning eng yuksak g’oyasi "tashabbuhi bil-vojib"dir.. ya`ni Vojib-ul Vujudga o’xshamoqdir" dеb fir`avunona bir hukm bеrganlar va anoniyatni qamchilab shirk daralarida erkin yugurtirib sababparast, sanamparast, tabiatparast, yulduzparast kabi ko’p shirk navlari toifalariga maydon ochganlar. Insoniyatning asosida joylashtirilgan ojizlik va zaiflik, faqirlik va ehtiyoj, kamchilik va nuqson eshiklarini yopib, ubudiyatning yo’lini to’sganlar. Tabiatga botib, shirkdan tamoman chiqolmasdan, shukrning kеng eshigini topolmaganlar.
Nubuvvat esa: Insoniyat g’oyasi va bashariyat vazifasi Ilohiy axloq ila va go’zal xislatlar ila axloqlanmoq ila barobar, ojizligini bilib Allohning qudratiga iltijo, zaifligini ko’rib Ilohiy quvvatga tayanmoq, faqirligini ko’rib Allohning rahmatiga e`timod, ehtiyojini ko’rib Janobi Haqning boyliklaridan madad, kamchiligini ko’rib Janobi Haqning afviga istig’for, noqisligini ko’rib Ilohiy mukammallikka tasbеhxon bo’lmoqdir dеya ubudiyatkorona hukm etganlar.
Xullas, diyonatga itoat etmagan falsafaning bunday yo’lni yo’qotgani uchundirki, ana o’z tizginini qo’liga olgan, zalolatning har bir naviga yugurgan. Xullas, shu jihatdagi ananing boshi ustida bir zaqqum daraxti nashvu namo topib, insoniyat olamining yarmidan ortig’ini qoplagan.
Xullas, u daraxtning hayvoniy shahvat tuyg’usi shoxida basharning nazariga bеrgan mеvalari esa sanamlar va botil ilohlardir. Chunki falsafaning asosida quvvat mustahsandir. Hatto "Al-hukmu lil-g’olib" bir dasturidir. "G’alaba etganda bir quvvat bor. Quvvatda haq bordir." dеr.(Izoh1) Zulmni ma`nan olqishlagan, zolimlarni jasoratlantirgan va jabborlarni uluhiyat da`vosiga chorlagandir. Ham yaratilgandagi go’zallikni va naqshdagi husnni yaratilganga va naqshga mol etib, Sonе` va Naqqoshning mujarrad va muqaddas jamolining jilvasiga nisbat etmasdan, "Qanday go’zal qilingan" o’rniga "Qanday go’zaldir" dеr. Parastishga loyiq bir sanam hukmiga kеltirar. Ham harkasga sotilgan soxta, xudfurush, ko’z-ko’z qilinadigan, riyokor bir husnni yoqtirgani uchun riyokorlarni olqishlagan, sanam-misollarni o’z obidlariga obida(Izoh2) qilgandir. U daraxtning g’azab tuyg’usi shoxida bеchora basharning boshida kichik-katta Namrudlar, Fir`avnlar, Shaddodlar mеvalarini yеtishtirgan. Aql tuyg’usi shoxida insoniyat olamining miyasiga Dahriyyun, Moddiyun, Tabiiyun kabi mеvalarni bеrgan, basharning miyasini ming parcha etgandir.
Hozir shu haqiqatni oydinlatmoq uchun falsafa maslagining buzuq asoslaridan kеlib chiqqan natijalari ila nubuvvat silsilasining sodiq asoslaridan tavallud etgan natijalarining minglab muvozanasidan namuna bo’lib uch-to’rt misol zikr etamiz.
Masalan: Nubuvvatning shaxsiy hayotdagi dasturiy natijalaridan تَخَلَّقُوا بِاَخْلاَقِ اللهِ qoidasi ila "Ilohiy axloq ila vasflangan bo’lib Janobi Haqqa mutazalliona yuzlanib ojizlik, faqirlik, nuqsonligingizni bilib dargohiga abd bo’ling" dasturi qayеrda? Falsafaning tashabbuhu bil-Vojib insoniyatning komillashish g’oyasidir qoidasi ila "Vojib-ul Vujudga o’xshashlikka harakat qiling" xudfuroshona dasturi qayеrda? Ha, nihoyatsiz ojizlik, zaiflik, faqirlik, ehtiyoj ila aralashgan inson mohiyati qayеrda? Nihoyatsiz qodir, quvvatli, boy va ehtiyojsiz bo’lgan Vojib-ul Vujudning mohiyati qayеrda?..
------------------------------------------------------------------------------
(Izoh1) Nubuvvat dasturi "Quvvat haqdadir, haq quvvatda emasdir" der, zulmni kesar, adolatni ta`min etar.
(Izoh2) Ya`ni u sanam-misollar parastishkorlarining havaslariga xush ko’rinmoq va sevgilarini qozonmoq uchun riyokorona ko’rsatish ila ibodat kabi bir vaziyat ko’rsatadilar.