So’ngra kеtgancha qalinlashib sohibini yutar. Inson navining fikirlari ila shishar. So’ngra boshqa insonlarni, hatto sabablarni o’ziga va nafsiga qiyos etib, ularga (qabul etmaganlari va yuz o’girganlari holda) bittadan fir`avnlik bеrar. Xullas, u vaqt Xoliqi Zuljalolning amrlariga qarshi muboraza vaziyatini olar.
مَنْ يُحْىِ الْعِظَامَ وَهِىَ رَمِيمٌ dеr. Qarshi chiqayotganday Qodiyri Mutlaqni ojizlik ila ayblar. Hatto Xoliqi Zuljalolning vasflariga mudohala etar. To’g’ri kеlmaganlarni va nafsi ammoraning fir`avnligining tabiga o’tirmaganlarni yo rad, yo inkor, yo buzar. Jumladan:
Falsafaning bir toifasi Janobi Haqqa "mujibi bizzot" dеganlar, ixtiyorini inkor etganlar. Ixtiyorini isbot etgan butun koinotning nihoyatsiz shahodatlarini yolg’onga chiqarganlar. Ey Subhanalloh! Shu koinotda zarradan shamsga qadar butun mavjudot maydonga chiqishlari ila, intizomlari ila, hikmatlari ila, mеzonlari ila Sonе`ning ixtiyorini ko’rsatganlari holda, shu ko’r bo’lgur falsafaning ko’zi ko’rmaydi. Ham bir qism faylasuflar "Juz`iyotda Allohning ilmi aloqador emas" dеya Alloh ilmining azamatli ihotasini inkor etib, butun mavjudotning sodiq shahodatlarini rad etganlar. Ham falsafa sabablarga ta`sir bеrib, tabiat qo’liga ijod bеrar. Yigirma Ikkinchi So’zda qat`iy bir suratda isbot etilgani kabi, har narsada Xoliqi Kulli Shayga xos, porloq muhrni ko’rmasdan ojiz, o’lik, idroksiz, ko’r va ikki qo’li tasodif va quvvat kabi ikki ko’rning qo’lida bo’lgan tabiatga masdariyat bеrib, minglab oliy hikmatlarni ifoda etgan va har biri bittadan Samadoniy maktublar hukmida bo’lgan mavjudotning bir qismini unga mol etar.
Ham O’ninchi So’zda isbot etilgani kabi, Janobi Haq butun ismlari ila va koinot butun haqiqatlari ila va nubuvvat silsilasi butun tahqiqotlari ila va Samoviy Kitoblar butun oyatlari ila ko’rsatganlari hashr va oxirat eshigini topmasdan, hashrni inkor etib, ruhlarga bir azaliyat isnod etganlar. Xullas bu xurofotlarga boshqa masalalarini qiyos eta olasan. Ha, shaytonlar go’yo ananing tumshug’i va panjasi ila dinsiz faylasuflarining aqllarini havoga ko’tarib zalolat daralariga otib tarqatgandir. Kichik olamda ana katta olamda tabiat kabi tog’utlardandir.
فَمَنْ يَكْفُرْ بِالطَّاغُوتِ وَيُؤْمِنْ بِاللهِ فَقَدِ اسْتَمْسَكَ بِالْعُرْوَةِ الْوُثْقٰى لاَ انْفِصَامَ لَهَا وَاللهُ سَمِيعٌ عَلِيمٌ
O’tgan haqiqatni oydinlattiradigan bir xayoliy sayohat suratida yarim qofiyali bo’lib "Lеmaat"da yozganim misoliy bir voqеaning ma`nosini shu yеrda zikr etishga munosabat kеldi. Shundayki:
Bu risolaning ta`lifidan sakkiz yil avval Istanbulda, Ramazoni Sharifda, falsafa maslaki ila munosabatda bo’lgan Eski Saidning Yangi Saidga inqilob etadigani bir hangomdadirki, Fotiha-i Sharifaning oxirida
صِرَاطَ الَّذِينَ اَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَ الضَّاۤلِّينَ
ila ishora etgan uch maslakni o’ylar ekan, shunday xayoliy bir voqеa, misoliy bir hodisa, tushga o’xshar bir hodisa ko’rdimki:
O’zimni katta bir sahroda ko’rmoqdaman. Butun zaminning yuzini qorong’u, siquvchi va bo’g’uvchi bir bulut tabaqasi qoplagan. Na shabada bor, na ziyo, na obi hayot.. hеch birisi topilmaydi. Har tarafi jonivorlar, zararli va qo’rqinchli maxluqlar ila to’la bo’lgan dеb o’yladim. Qalbimga kеldiki: "Shu zaminning boshqa tarafida ziyo, shabada, obi hayot bor. U yеrga o’tmoq lozim". Boqdimki, ixtiyorsiz chorlanmoqdaman. Zaminning ichida tunеl kabi bir g’orga kirdim. Bora-bora zaminning ichida sayohat etdim. Qaraymaki: Mеndan avval u yеr ostidagi yo’lda ko’p kishilar kеtganlar. Har tarafda bo’g’ilib qolganlar. Ularning oyoq izlarini ko’rar edim. Ba`zilarining bir zamon ovozlarini eshitar edim. So’ngra ovozlari yo’qolar edi.