[Kader ile cüz'-i ihtiyârî, iki mes'ele-i mühimmedir. Ona dair dört mebhas içinde birkaç sırlarını açmağa çalışacağız.]
BİRİNCİ MEBHAS: Kader ve cüz-i ihtiyârî, İslâmiyetin ve îmanın nihayet hududunu gösteren, hâlî ve vicdanî bir îmanın cüz'lerindendir.Yoksa ilmî ve nazarî değillerdir.Yâni, mü'min; herşey'i, hattâ fiilini, nefsini Cenâb-ı Hakk'a vere vere, tâ nihayette teklif ve mes'uliyetten kurtulmamak için "Cüz-i ihtiyarî" önüne çıkıyor. Ona: "Mes'ul ve mükellefsin der. Sonra, ondan südûr eden iyilikler ve kemalât ile mağrur olmamak için, "Kader" karşısına geliyor. Der. "Haddini bil, yapan sen değilsin." Evet.. kader, cüz-i ihtiyârî; îman ve İslâmiyetin nihayet meratibinde.. kader, nefsi gururdan ve cüz-i ihtiyârî adem-i mes'uliyetten kurtarmak içindir ki mesaîl-i îmâniyeye girmişler. Yoksa mütemerrid nüfus-u emmârenin işledikleri seyyiatının mes'uliyetinden kendilerini kurtarmak için kadere yapışmak ve onlara in'am olunan mehâsinle iftihar etmek, gururlanmak, cüz-i ihtiyarîye istinad etmek; bütün bütün sırr-ı kadere ve hikmet-i cüz-i ihtiyarîyeye zıt bir harekete sebebiyet veren ilmî mes'eleler değildir. Evet, mânen terakki etmiyen avam içinde kaderin cây-ı isti'mâli var. Fakat, o da mâziyat ve mesâibdedir ki, ye'sin